Eglwys Llanllechid
Dwy Ddeial Haul
André Lomozik
Tua chanol mis Mawrth eleni (2025) cysylltodd Dafydd Morgan, Cricieth, ( yn wreiddiol) â fi yn gofyn os oedd gen i lun o ddeial haul Eglwys Santes Llechid, Llanllechid yn fy meddiant, ac a oedd gen i rywfaint o wybodaeth am y deial haul. Roedd Dafydd wedi dod ar draws deial haul gyda’r enw D. Wilson arni, yn Eglwys y Santes Fair, Llanfair, Bro Ardudwy, ac yn dyfalu tybed a oedd enw ar y ddeial yn Eglwys Llan. Wrth lwc, roedd llun o’r ddeial gennyf, ac anfonais y llun iddo ond yn anffodus nid oedd fawr o wybodaeth am y ddeial gen i ar y pryd, ar wahân i’r hyn oedd wedi ei argraffu arni, sef:- Robt Prichard, Willm Price. Warden(s) 1795 a D. Wilson fecit. (gwneuthurwr).
Deial haul ym mynwent Eglwys Santes Llechid
Mae’r ddeial haul yn Llan yn dyddio o’r flwyddyn 1795 ac erbyn heddiw mae wedi ei chofrestru fel adeilad cofrestredig gradd II, fel yr eglwys ei hun, a’i chynnwys. Mae’r ddeial yn hŷn na’r adeilad presennol sydd yn dyddio o 1854.
Ymhen ychydig derbyniais e-bost gan Dafydd gyda lluniau o ddeial haul yn Eglwys y Santes Fair, Llanfair, Bro Ardudwy. Mae’r ddeial haul yma wedi ei chofrestru yn ‘radd II’ hefyd, ond nid yw wedi ei gwneud mor goeth â deial Eglwys Santes Llechid.
Tri llun o ddeial haul Eglwys y Santes Fair, Llanfair yn cynnwys enw D. Wilson, Nevin
Y cwestiwn oedd yn codi nawr oedd pwy oedd D. Wilson, ac oedd hi’n bosib darganfod ychydig o’i hanes, felly dyma ddechrau chwilota am wybodaeth, a dod ar draws llyfr Hanes Eglwys Llanllechid gan Hugh J. Williams, ac ynddo cefais hyd i’r adroddiad yma.
YSGOL DDYDDIOL YR EGLWYS. Derbyniodd addysg sylw boreu yn Llanllechid, ac yn llofft hen eglwys y Plwyf y cedwid yr ysgol ddyddiol gyntaf. Ni wyddir yn iawn pwy ydoedd yr ysgolfeistr cyntaf, os nad offeiriad y Plwyf; ond cawn enw ysgolfeistr yn:-
1789. Richard Gruffudd, yr hwn drigai mewn bwthyn bychan wrth borth y fynwent, ac ychwanegai at ei gyflog trwy gerfio ar gerrig beddau. Gwnaeth hynny hefyd ar garreg ei fedd ei hun, erbyn dydd ei farwolaeth, a diau i rhyw gyfaill caredig roddi yr amseriad arni. Ei olynydd ydoedd.
1795. Dafydd Wilson, yr hwn oedd yn ŵr dysgedig a bardd medrus. Efe wnaeth y dial sydd yn y “Fynwent Isaf” a gwnaeth un hefyd yn y Penrhyn. Dysgai navigation i forwyr, ac ymadawodd i fyned yn exciseman i Llangollen, Nefyn a Phwllheli.
Mae adroddiad arall yn ymddangos yn Nefyn and the Sea – Snowdonia Heritage. lle mae D. Wilson yn cael ei enwi.
The seamen would have begun their careers in their early teens on one of the Nefyn sailing ships, under the paternal care of a relative or a friend of the family. Then the more ambitious ones would go to one of the navigation schools in the area, such as the one run by David Wilson, the excise officer for Porthdinllaen, or Hugh Davies, the ‘nailer’.
Yn y cyfamser roedd Dafydd wedi bod yn crwydro o amgylch Nefyn ac wedi galw i mewn i Amgueddfa Forwrol Llŷn, sydd wedi ei lleoli yn hen eglwys y Santes Fair, Nefyn, ac wrth ymlwybro tua’r amgueddfa tarodd ei lygaid ar garreg fedd gyda’r enw Wilson arni a dyma lun o’r garreg fedd gyda’r ysgrif yma wedi ei thorri arni:
Heddadail
Dafydd ac Eleanor Wilson, bu hi farw Ionawr 26ain 1843
Yn 76 oed.
Bu yntau farw Ionawr 7ed 1848
Yn 81 oed.
Gwedi bod o hono yn swyddog
o’r Gyllidfa yn Porthdinlleyn am 35 o flynyddau.
Uwch pob oroes, uwch loes na ehlwy,-y deuant
O dŷ’r bedd llygradwy,
Yn ddedwydd, waheddadwy,
I fro y mawl, heb farw mwy.
A dyna ychydig o hanes dwy ddeial haul a’r gwneuthurwr.
Eglwys Llanllechid
Pedwar Capten
gan André Lomozik
Ym mynwent Eglwys Santes Llechid mae pedwar bedd gydag enwau capteiniaid môr yn ymddangos arnynt, sef Capt. Owen Evans; Hugh Williams; Capt. Richard Lloyd a Humphrey Davies. Mae cyfeiriadau tri ohonynt wedi eu nodi fel Bangor ac un o Dreborth. Dim ond Capten Hugh Williams o Dŷ’n Lôn, Treborth, (a fu farw ym 1889, yn 39 oed,) sydd wedi ei gladdu yno, ac mae enw ei long [Kate Thomas] wedi ei dorri ar y garreg fedd. Mae’n gorwedd gyda’i chwaer Mary Edwards, Bodlondeb, Lodge, Bangor a bu hithau farw yn ieuanc yn 39 oed ym 1884.
Margaret merch Capt. Owen Evans, (a fu farw yn 69 mlwydd oed, ar y 6ed o Orffennaf, 1885) sydd wedi ei chladdu yn y bedd ble’r ymddengys ei enw ef, ac yn y bedd lle mae Capten Humphrey Davies wedi ei enwi, dwy o’i enethod bach sydd yn gorwedd, sef Catherine (a fu farw yn ddwy flwydd a chwe wythnos oed ym 1855, ac Elizabeth Jane a fu farw yn saith mis oed, ym 1861).
Merch a gwraig Capten Richard Lloyd sydd wedi eu claddu yn y bedd arall, sef Margaret Jane Lloyd, (a fu farw yn dair mlwydd a chwe mis oed) a Mary Lloyd ei mam a fu farw yn 52 mlwydd oed ym 1866.
Roedd Capten Richard Lloyd wedi ei eni ym Mhenmon, Sir Fôn, yn y flwyddyn 1814 a Mary ei wraig yn Llandegai yr un flwyddyn, a priodwyd hwy tua 1834/5. Roeddynt yn byw yn Well St. Bangor, lle ganwyd John Lloyd y mab hynaf iddynt ym 1836. Erbyn cyfrifiad 1861 mae yna bedwar o blant yn cael eu henwi, Owen 1839; Robert 1842; Elizabeth 1848; Henry 1853, ond fel mae’r ysgrif ar y garreg yn nodi bu Mary Lloyd farw yn 1866. Ymhen dwy flynedd cawn fod Capten Richard Lloyd wedi ail briodi gyda Jane merch 40 oed o Ddinbych, ac erbyn cyfrifiad 1871 maent yn byw yn Glandŵr Terrace, Bangor, gyda merch fach ddwyflwydd oed o’r enw Miriam A. Lloyd.
Beth, tybed oedd cysylltiad y pedwar Capten yma â Llanllechid, a phaham y claddwyd hwy neu eu perthnasau yma?
Peniel, Llanllechid 1834 – 1991
Andre Lomozik
Dyma lun o’r capel olaf i sefyll ar safle Capel Peniel, Llanllechid (Capal Llan). Roedd dau adeilad wedi bod yno eisoes, un yn dyddio o 1834, ac yna un arall yn 1838, gan fod yr aelodaeth wedi cynyddu cymaint. Felly penderfynwyd dymchwel yr adeilad a chodi un newydd ynghŷd â Thŷ Capel. Gan fod yr aelodaeth yn dal i gynyddu, erbyn dechrau’r 1870au penderfynwyd bod angen adeilad newydd unwaith eto, ac aed ymlaen i godi’r trydydd adeilad. Dechreuwyd ar y gwaith o’i adeiladu yn y flwyddyn 1876, a phenodwyd Medi 15fed a 16eg 1877, fel dyddiadau cyfarfodydd agoriadol y capel newydd. Maint y capel oedd 20 llath wrth 18 llath. Yn ol adroddiad yn 'Baner ac Amserau Cymru', Hydref 17, 1877, yr adeiladwr oedd Mr Owen Williams, a’r pensaer oedd Mr Richard Davies, y ddau o Fangor.
Adeiladwyd 27 o gapeli yn Nyffryn Ogwen yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ond roedd un nodwedd arbennig oddi fewn i gapel Peniel a oedd yn wahanol iawn i weddill addoldai’r fro. Roedd canopi hardd wedi ei osod tros y pulpud; gwaith coed arbennig gan Robert Jones, saer o Dregarth oedd hwn.
Dyma ran o’r adroddiad sydd yn ymddangos yn ‘Baner ac Amserau Cymru’ Hydref 17 1877.
“Y mae y llawr a’r oriel wedi eu llenwi yn dda âg eisteddleoedd cysurus a chyfleus, wedi eu gwneud o pitch pine, ac eistedd o ddeutu 750 ynddo yn gysurus; ac y mae blatfform yn ngwir ystyr y gair i’r llefarwr, a hwnw heb fod yn rhyw ormod o lumber, ac uwch ei ben y mae rhyw beth dyeithrol, wedi ei weithio o goed, ac yn taflu allan dros y lle y saif i llefarwr, ac ettyb yn sounding board”.
Capel Bethel, Rachub
Andre Lomozik
Adeiladwyd y capel ym 1885 yn ôl y llechfaen oedd wedi ei gosod uwchben y drws, a daeth yr achos i ben yno yn 2015. Capel un llawr oedd Bethel a phulpud syml yn y sedd fawr. Nid oedd fawr o addurn ar furiau’r capel heblaw am gofeb i ddau aelod a gollodd eu bywydau yn y Rhyfel Mawr 1914 – 1918, sef Griffith Griffiths ac Owen Williams.
Enw llawn Griffith, oedd Griffith Edmund Griffiths a bu farw ar yr 27ain o Fai 1917. Roedd wedi priodi gyda merch o’r enw Hannah, ac roeddynt yn byw yn rhif 4 Mountain Rd. Rachub, yn ôl cyfrifiad 1911. Bu Owen Williams farw o’i glwyfau ar y 3ydd o Fai 1918, yn Ffrainc, yn 33 mlwydd oed. Mae Owen wedi ei goffáu ar garreg fedd y teulu yn Eglwys Llanllechid. “Er serchog goffadwriaeth am Ellen Williams, annwyl blentyn Morris a Mary Williams, Caegroes, a fu farw Mawrth 30ain 1891, yn flwydd a naw mis oed. Hefyd Morris Williams, anwyl briod Mary Williams, yr hwn gyfarfyddodd â damwain yn chwarel y Penrhyn Tachwedd 25ain 1891, yn 29 mlwydd oed. Hefyd Owen Williams, a fu farw o’i glwyfau yn Rouen, Frainc, Mai 3ydd 1918, yn 33 mlwydd oed. “Fel blodeuyn y daw allan, a torrir ef ymaith, ac efe a gilia fel cysgod, ac ni saif” Job xiv. 2 Hefyd ei briod Mary Williams, a fu farw Hydref 29, 1944, yn 86 mlwydd oed. “Hedd perffaith hedd”.
Anfonwyd ei eiddo yn ôl i’w fam ar ôl ei farwolaeth, sef 2 lythyr heb eu hagor, 1 disg adnabod, lluniau, cardiau, nodiadur, waled, gwregys, modrwy, allwedd, bathodyn, oriawr a chadwyn, Beibl, blwch sigarét, tin baco, ffurflen y fyddin, a stamp 3½ ceiniog.
Ym 1900 cynhaliwyd Eisteddfod yn y capel, a gwnaed cadair hardd fel gwobr, ond yn ôl pob tebygrwydd nid oedd teilyngdod, ac aros yn y capel fu hanes y gadair hyd nes i’r achos ddod i ben yno yn 2015. Be’ ddigwyddodd i’r Gadair? Ydi hi yn yr ardal o hyd ynteu wedi ei cholli am byth? Dyma luniau o'r gadair:
‘Cofeb i’r Bechgyn’ gan André Lomozik
Y tu mewn i Eglwys St. Llechid mae cofeb wedi'i gosod ar un o furiau’r eglwys yn coffáu bechgyn a laddwyd yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf. Dyma'r hyn sydd wedi'i ysgrifennu arni:
Dros Ryddid a Chyfiawnder er Gogoniant i Dduw a Pharchus Gof am y gwyr o’r Eglwys hon a aberthodd eu bywydau yn y Rhyfel Mawr, Awst 4ydd 1914 – Tach. 11eg 1918.
ROBERT LL. DAVIES, R.W.F., Suvla Bay Hyd. 26ain 1915.
GRIFFITH HUGHES, R.W.F., Mamets Wood Gor. 10fed, 1916.
JOSEPH O. MORGAN, R.W.F., Ypres, Awst 28ain, 1917.
DAVID THOMAS, Welsh, Salonica, Medi 18fed, 1918.
“Cariad mwy na hwn nid oes gan neb; sef, bod i un roi ei einioes dros ei gyfeillion” Ioan xv, 13. Codwyd y Gofeb hon gan Eglwyswyr Llanllechid.
Gŵr ifanc 33 mlwydd oed, oedd Robert Llewelyn Davies, pan laddwyd ef yn Suvla Bay. Gadawodd weddw a merch i alaru amdano, sef Ellen a Mary Grace. Bu trychineb arall i hanes y teulu pan laddwyd Ellen mewn ymosodiad gan y gelyn yn ystod yr Ail Rhyfel Byd, ar y 24ain, o Fedi, 1940.
Priod Grace Hughes, 7, Tanybwlch Rd. oedd Griffith Hughes, pan syrthiodd ar faes y gad yn 26 mlwydd oed. Mae wedi ei goffáu ar gofeb Thiepval, Ffrainc.
Mab John a Mary J. Morgan oedd Joseph O. Morgan, 23 mlwydd oed pan fu farw yn Ypres, Ffrainc. Roedd y teulu yn byw yn rhif 19 Mountain Rd. Llanllechid, yn ôl y manylion ar garreg fedd y teulu yn y fynwent, ond ar y gofeb yn New Irish Farm Cemetery, gwlad Belg, mae’r canlynol wedi ei ysgrifennu:
Son of John and Mary Morgan, of 22, Mountain Rd., Llanllechid, Bangor.
Mab i Richard a Catherine Thomas, Hen Barc, oedd David. Bu farw ei fam rai blynyddoedd cyn dechrau’r Rhyfel Byd Cyntaf, yn 41 mlwydd oed. Lladdwyd David yn Salonica, gwlad Groeg, yn 31 oed. Dyma lun o’i garreg fedd yn Doiran Military Cemetery, Groeg. Rhoddwyd y darn bach o lechen o Chwarel y Penrhyn ar ei fedd gan Bryn Thomas, aelod o deulu David Thomas, rai blynyddoedd yn ôl, pan fu ar bererindod i weld bedd David.
Eglwys Fechan ar Lethrau Moel Faban
Ar lethrau Moel Faban yn ardal Waen Bryn, mae olion eglwys fechan yn ogystal ag un neu ddau o adeiladau eraill. Mae’r eglwys wedi ei lleoli’n agos i’r llwybr sy’n mynd o Lanllechid i Aber, heb fod ymhell o Afon Llan, a chyfeirir at y llwybr hwn fel ‘Llwybr yr Offeiriad’. Ceir nifer helaeth o amrywiadau ar enw’r eglwys – Llanerchyn, Llanyrchyn, Llan Iyrchyn, a Llanylchi!
Mae nifer o haneswyr lleol wedi cofnodi gwybodaeth am yr eglwys dros y blynyddoedd, a cheir manylion diddorol gan bob un ohonynt.
Dyma ran o erthygl gan 'Teithydd' a ymddangosodd yn 'Y Brython' ym mis Mai 1860:
Daw’r erthygl ganlynol, gan E. Owen, o ‘Archaeological Cambrensis’ ym mis Gorffennaf 1882.
Ceir cofnod gan Hugh Derfel Hughes yn ‘Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid’ (1866):
‘Llanerchyn, neu Llan Iyrchyn yng Nghwm Ocwm oddiar Chwarel Bryn Hafod y Wern, a berthynai o bosibl i’r cynoesoedd, er fod rhyw ad-drefniad wedi bod ar y lle, fel y dengys amryw olion tai ysgwar sydd yno eto, ynghyd a gweddillion eglwys. Tybir mai y Rhufeiniaid a ddysgodd i’n cyndadau wneyd tai ysgwar. Hwyrach fod yr olion tai ysgwar ynghyda hen furddyn sydd gerllaw yn cael ei alw yn ‘Dŷ Rolant Pen Pres’, (oddi wrth ei helmet) yn dangos fod a wnelai y canoloesoedd â’r lle.’
Hefyd, ceir cofnod gan Anne R. Jones yn ‘Lloffion o Hanes Plwyf Llanllechid’.
Mae Dr. John Ll. Williams yn nodi union fan yr eglwys ar ei wefan ‘Hanes Dyffryn Ogwen’ yn ei erthygl ar Giltwllan 2017, ac os ewch ar y wefan cewch wybod am fwy o eglwysi cyffelyb yn yr ardal!
Mae tri adeilad hefyd ar safle eglwys Llanerchyn a leolir ar lan un o flaen-ffrydiau Afon y Llan i’r dwyrain o Chwarel Bryn Hafod y Wern (cyfeirnod grid Arolwg Ordnans SH 637690). Mae dau o’r adeiladau hyn yn gyflawn, adeiladau hirsgwar oddeutu 8 medr wrth 5.5 medr (9 wrth 6 llath) mewn maint. Mae’r trydydd, sef tŷ’r offeiriad, i’r de o’r afon yn fwy drylliedig ac wedi’i drosi yn gorlan.
Mewn cyfraniad i wefan ‘Hanes Dyffryn Ogwen’ (J.Ll. Williams) yn 2019, mae Dafydd Fôn Williams yn dangos y cysylltiad posib rhwng yr eglwys fechan â’r enw ‘Bwlch Molchi’:
O ble daeth y ‘Molchi, felly? Nodir, mewn mwy nag un ffynhonnell, fod eglwys fechan wedi ei lleoli ychydig yn is na’r bwlch, ar Waen Bryn. Roedd olion o’i muriau adfeiliedig yno yn oes William Williams, a thros hanner canrif wedyn yng nghyfnod Hugh Derfel. Enw’r eglwys honno oedd Llanyrchyn, neu Llanylchi ( mae R ac L yn cyfnewid yn aml yn y Gymraeg ). Hawdd gweld sut y byddid wedi galw’r bwlch wrth enw’r eglwys oedd yn ei ymyl. Yn wir, dyna oedd yr enw yng nghyfnod William Williams, asiant y Penrhyn, ddiwedd y ddeunawfed ganrif.
‘At the north end of this hill ( Moel Faban ) is a hollow, or chasm, called Bwlch Llanyrchyn’.
Fel y nodwyd, roedd amrywiad ar yr enw, sef Llanylchi. Hawdd gweld Bwlch Llanylchi yn mynd yn Bwlch Ynylchi, a, phan gollwyd y cof am yr eglwys, troes y gair anghyfarwydd ‘ynylchi’ i’r gair oedd yn gyfarwydd i’r trigolion, sef ‘ymolchi’, a’i ffurf lafar ‘ molchi’.
Dyma ran o erthygl D. Griffiths, Capel Curig ar y Seintiau, a ymddangosodd yng nghylchgrawn 'Yr Haul' - Cyfrol 9, rhif 107, Tachwedd 1865
