'Ysgol yr Eglwys, Rachub, rhwng 1874 a 1914' gan Dr. Meirion Davies
Cyfarfod. 31. 1. 2024
Clwb Criced a Bowlio Bethesda
Cafwyd dadansoddiad manwl a diddorol ‘Daearyddol - Hanesyddol’ o lyfr log hen ‘Ysgol yr Eglwys’ yn Rachub gan Dr. Meirion Davies yng nghyfarfod mis Ionawr o’r Clwb Hanes. Canolbwyntiodd Meirion ar y cyfnod rhwng 1878 a 1909, a’r mudo cyson a fu’n digwydd yn yr ardal yn y blynyddoedd hynny, ac a adlewyrchwyd yn y llyfrau log. Dywedodd fod pob tudalen (uniaith Saesneg) yn datgelu rhywbeth newydd am sefyllfa’r gymdeithas ar y pryd. Roedd nifer helaeth o’r problemau’n debyg iawn i’r problemau a wynebir mewn ysgolion heddiw e.e.. triwantiaeth, tywydd garw, absenoldebau, gwresogi’r ysgol, arolygwyr (a fyddai’n ymweld pob tymor!) yn ogystal â phwysigrwydd gorfod casglu ffioedd ar y bore’n dilyn diwrnod cyflog yn y chwarel! Roedd salwch a diffyg maeth yn effeithio’n drwm ar bresenoldeb yn yr ysgol, yn ogystal â nifer helaeth o farwolaethau plant. Cofnodwyd 25 o farwolaethau yn ysgol Rachub yn ystod y cyfnod hwn!
Wrth gwrs, roedd dwy ysgol yn Rachub ar y pryd - un Ysgol Eglwys a’r llall yn Ysgol Genedlaethol, ac yn aml iawn byddai disgyblion yn symud o’r naill i’r llall - yn enwedig yng nghyfnod y Streic Fawr. “Too many cynffons in this school” oedd sut y dyfynnodd y prifathro un o’r rhieni yn y llyfr log yn ystod cyfnod y Streic. Roedd teuluoedd yn chwalu oherwydd bod tadau yn symud i byllau glo’r De i weithio, a hefyd gwelwyd mudo mawr i’r Amerig i chwilio am fywyd gwell!
Roedd y gwaith ymchwil hwn yn seiliedig ar ystadegau manwl nad oes bosib eu trafod mewn erthygl fechan, ond yn wir, roedd y gynulleidfa (bron i hanner cant) wedi mwynhau a gwerthfawrogi’r cyflwyniad yn fawr. Gweler rhai o'r ystadegau isod. Diolch yn fawr iawn Meirion!
Nodiadau Ychwanegol gan Meirion:
Lizzie Roberts. Fe’i cofrestrwyd yn Ysgol Llanllechid ym 1887 a nodir ei thad, John fel y gwarcheidiwr. Yng Nghyfrifiad 1891 mae’n 8 oed ac yn byw gyda’i mam a’i brawd. Mae ei thad yn absennol. Hydref 1891 mae’n gadael am Lerpwl, yna’n dychwelyd Ionawr 1893. Mawrth 1893 mae’n gadael am America. Glaniodd yn Ellis Island gyda’i mam a’i brawd a nodir eu cyrchfan fel Pennsylvania. Mae’n debygol fod John wedi mudo yno’n gynt. Ym 1900 maent i gyd yn byw yn Johnstown, Pennsylvania, canolfan i’r diwydiant glo a haearn. Gadawodd Edwell Washington Jones Lanllechid am America ym 1887. Yng nghyfrifiad 1900 yr Unol Daleithiau mae’n 19 mlwydd oed ac yn byw ym Mangor, Pennsylvania gyda’i rieni. Fe’i cyflogir fel gweithiwr oedd yn trin llechi. Bu farw ym 1957 yn Pennsylvania. Yn dair ar ddeg oed, gadawodd Sarah Jane Roberts Lanllechid am Dde Cymru ym 1903 o ganlyniad i’r streic. Fe’i ganed hi a’i chwaer hŷn ym Mhenrhosgarnedd ac roedd yn byw yn Llanllechid ym 1901 gyda gweddill y teulu – ei thad a’i brawd hŷn yn chwarelwyr. Ym 1911 mae’r teulu yn Aberpennar, y tad yn löwr a Sarah yn cynorthwyo yn y cartref. Roedd John a Mary Mycock yn byw yn 8 Pen y Bonc ym 1901. Roedd eu tad, John, yn absennol gan ei fod wedi cael gwaith yn un o chwareli Dyffryn Nantlle ac yn aros yno dros dro. Gadawodd y teulu Lanllechid am Dde Cymru ym 1903. Erbyn 1911 maent yn ôl yn Stryd Brittania, Llanllechid. Mae’r tad a’r mab yn chwarelwyr a Mary’n forwyn. Gadawodd William H Williams am yr Ysgol Brydeinig fis Medi 1901. Y rheswm oedd “too many cynffonwrs here.” Roedd yn byw gyda’i fam, ei frawd a’i chwiorydd yn Water Street. Roedd ei dad yn absennol o’r cartref ac yn “lodger” yng Nghaergybi. Fe’i disgrifir fel “Slate splitter”. Ganed Elizabeth Pritchard ym 1898. Ym 1901 trigai yn 1 Stryd Goronwy, Gerlan gyda’i mam, Margaret, ynghyd â’i brodyr a’i chwiorydd. Roedd William, ei thad yn absennol. Mae wedi ei gofnodi yn Llanwrthwl, Sir Frycheiniog, ynghyd a thua 75 o ddynion eraill o Fethesda. Erbyn 1911 mae Margaret yn weddw ac mae Elizabeth yn dal yn yr ysgol. Degawd yn ddiweddarach mae Elizabeth eto’n byw gyda’i mam ac fe’i disgrifir fel “unemployed nurse” Ym 1939 mae Elizabeth yn byw yn Llanilar ac yn gweithio fel “District Nurse”. Ei chyfenw yw “Williams”. Ym 1943 ym Mangor, mae Elizabeth, sy’n weddw, yn priodi Thomas Pryse, gyrrwr “steamroller” o Goginan, Ceredigion. Yn Llanilar fe’i hadwaenid gennym fel “Nyrs Pryse”.
https://heritage.statueofliberty.org/passenger
Bydd angen creu cyfrif (ond mae hwn yn rhad ac am ddim). Yna gwneud chwiliad. Pan ddaw rhestr o
ganlyniadau gallwch glicio ar ddau fotwm:
Passenger record – rhoi ychydig o fanylion.
Manifest – dangos copi o dudalennau o lyfr y llong (tipyn fwy o wybodaeth). Mae rhan ucha’r dudalen
yn eich annog i brynu copi o’r tudalennau ond mae hyn yn ddrud. O symud i waelod y dudalen gallwch
weld copiau o’r tudalennau a’u chwyddo yn rhad ac am ddim.
https://www.familysearch.org/search/collection/1368704
Safle we’r Mormoniaid. Unwaith eto rhaid creu cyfrif didal
Gallwch:
glicio ar “Browse” ac fe ddaw rhestr fesul dyddiad o manifest y llongau.
wneud chwiliad.
https://stevemorse.org/
https://stevemorse.org/ellis2/ellisgold.html
Mae system chwilio safleoedd Stephen Morse yn fanylach. Wrth glicio ar y botymau ar y rhestr canlyniadau
mae’n eich trosglwyddo i safle gwe Ellis Island am y wybodaeth. Yn ogystal mae gwybodaeth am borthladdoedd eraill yn yr Unol Daleithiau.