‘Cynffonwyr Punt y Gynffon - Bethesda 1900-03’ gan Dr John Llywelyn Williams

Cyfarfod 27.09.23

Clwb Criced Bethesda

Er bod gwyntoedd storm Agnes yn rhuo dros y wlad, doedd dim am rwystro criw sylweddol o aelodau Clwb Hanes Rachub rhag llenwi ystafell fawr y Clwb Criced i wrando ar Dr. John Llywelyn Williams yn traddodi ei ddarlith hynod ddiddrol, ‘Cynffonwyr Punt y Gynffon – Bethesda 1900 – 1903.’ Roedd gwaith ymchwil manwl yma, yn trafod helyntion y streicwyr yn ogystal â’r rhai a ddychwelodd i’r chwarel. Trafodwyd yr hollt enfawr a achosodd y streic yn yr ardal, a’r unigolion a’u teuluoedd a effeithiwyd gan ormes yr Arglwydd Penrhyn a’i griw.

Pwysleisiwyd bod dwy ochr i bob stori, a bod rhaid ystyried amgylchiadau’r ‘dychwelwyr’, gan nad oedd bywyd yn rhwydd o gwbwl iddynt. Er eu bod yn cael arian a ffafrau tra'u bod yn gweithio yn y chwarel, roeddent yn parháu i fyw yn y gymuned, a doedd hynny, yn bendant, ddim yn hawdd! Roedd yr Arglwydd Penrhyn ac E.A. Young yn cythruddo cymaint ar y streicwyr, nes bod eu rhwystredigaeth, o bosib, yn troi’n wylltineb corfforol yn erbyn y ‘bradwrs’. Cafwyd hanesion di-ri’ am dyrfaoedd enfawr yn gorymdeithio drwy Stryd Fawr Bethesda, ymosodiadau ar wragedd y dychwelwyr, plant yn ofni mynd i’r ysgol, yr heddlu’n gorfod hebrwng gweithwyr o’r orsaf drenau i’w cartrefi, a chriw o Rachub yn dwyn pastynau’r heddlu ac yn ymosod arnynt!

Ond parháu â’i driciau wnaeth Penrhyn, gan wobrwyo mwy ar y dychwelwyr, defnyddio ysbїwyr i gasglu gwybodaeth am fwriadau’r streicwyr, a defnyddio’r wasg i gyhoeddi llythyrau gan y dychwelwyr, - yn diolch iddo am ei haelioni tuag atynt! Ond gellir bod yn eitha’ pendant mai Penrhyn ei hun oedd yn ysgrifennu’r rhain! Does ryfedd bod y streicwyr yn gwylltio!

Ond roedd gan y dychwelwyr resymau pendant dros fynd i weithio, a chredent yn gryf yn yr hyn yr oeddent yn ei wneud! Nid ar chwarae bach y gwnaethpwyd y penderfyniad; roedd y rhan fwyaf yn gorfod dychwelyd mae’n debyg, am wahanol resymau. Roeddent yn dioddef yn enbyd hefyd, ond wedi gwneud y penderfyniad, ac yn ceisio byw bywyd ‘normal’ mewn amgylchiadau dychrynllyd o anodd.

Diolch John, am ddarlith wych ac am agor y drysau i ymchwilio ymhellach i’r rhan bwysig yma o hanes ein cymuned.